Biyan Bukatun Tsaron ‘Yan Najeriya

Tun daga jihohin Kaduna da Borno da ke arewa zuwa jihohin Legas da Rivers a kudu, matsalolin tsaro wata fasali ce ta rayuwar yau da kullum a Najeriya. Al’amarin ya tabarbare a ‘yan shekarun da suka gabata, kama daga barazanar tsaroda hare-haren Boko Haram da kungiyar Daular Musulunci a Afirka ta Yamma a Arewa maso Gabas, zuwa sace-sacen don kudin fansa da shiryeyyen laifukan sata a Arewa maso Yamma, da tayar da ballewa da fashin teku a Kudancin Kudu. Jama’ar kasar na kara ba da rahoton rashin kwanciyar hankali, wanda ya shafi tafiye-tafiye da kasuwanci a fadin kasar. Abubuwan da ke dagula kowane ɗayan waɗannan ƙalubalen tsaro sune batutuwa na riƙon amana, musamman damuwa game da rashawa da cin zarafin jama’a da jami’an tsaro ke yi.

Shugaba Bola Ahmed Tinubu ne shugaban Najeriya na biyar tun bayan komawar ta kan mulkin dimokradiyya a shekarar 1999. Shi ne shugaban Najeriya na farko da ya hau mulki da kasa da rinjayen goyon bayan zabe(kuma kalubalen sakamakon zaben na ci gaba da tafiya a tsarin shari’ar Najeriya). A cikin wannan yanayi, gwamnatin Tinubu na fuskantar ƙarin aiki na samun amincewar jama’a.

Magance matsalolin tsaro a Najeriya babban abu ne da gwamnatin Tinubu ta bayyana, wanda ke wakiltar wata dama mai kima da tsarin mulkin dimokuradiyya ya ba shi don yin tunani da kuma sake nazarin manufofi da bukatu mafi fifiko na kasa. Dimokuradiyya da alkawarin da ta yi na noman kasa, haka nan, ba za ta tsaya a zabe ba. Maimakon haka, ’yan Najeriya suna da hukumar da za ta ba da ra’ayoyi ga waɗanda ke mulki yadda za a tabbatar da zaman lafiya a kasar. Bayyana wadannan ra’ayoyin zai zama mabuɗi don inganta tsaron ‘yan ƙasa da kuma samun ci gaba mai kimantuwa a kan alkawuran sake  tsarin fannin tsaro.

A bisa haka ne Cibiyar Nazarin Dabarun Afirka ta zanta da wasu masana harkokin tsaro a Najeriya shida game da abubuwan da suka sa a gaba wajen inganta tsaro a karkashin gwamnatin Tinubu:

• ‘Kunle Adebajo, Editan Bincike kuma Mai ba da rahoto, HumAngle
• Idayat Hassan, Darakta, Cibiyar Dimokuradiyya da Ci Gaba
• Ndubuisi Nwokolo, Abokin Hulɗa kuma Babban Jami’i, Nextier SPD
• Matthew Page, Abokin Tarayya, Shirin Afirka na Chatham House
• Kemi Okenyodo, wacce ta kafa kuma Babban Darakta, Partners West Africa
• Manjo Janar (ret.) Shehu Yusuf, Sojojin Najeriya

Abubuwan Fifiko da Shawarwari

Rage Barnar Farar Hula

Kwararru da dama sun jaddada cewa sabuwar gwamnatin za ta iya yin tasiri ga tsaron ’yan kasa da kuma samun amana ta hanyar tsara manufofi don karewa da karfafawa ’yan Najeriya.

Yin Yunkurin Karo tsaro ga mafi yawan wurare masu hadari. Ta hanyar neman kare fararen hula dake cikin hadarin tashin hankali mafi girma a gaggauce, shugaban Najeriya mai jiran gado zai iya nuna aniyar kare ‘yan kasa da kuma magance kalubalen tsaron kasar yadda ya kamata. Ya kamata wannan tsarin ya nemi ganowa, shiga tsakani, da kuma ci gaba da kasancewa a wurare masu zafi waɗanda ƙungiyoyi masu dauke da makamai ke kaiwa hari akai-akai. Ya kamata wannan tsarin ya haɗa da mayar da hankali a hanyoyinda ake bi akai akaida wurare da ke da yawan jama’a. Hare-haren a kan yankuna irin wadannan a Arewa maso Yamma da Arewa maso Gabas ya sa tafiya zuwa wadannan yankuna ba su da tabbas.

Ana buƙatar bukatar tsaro su kasance bisa ingantattun bayanai na kan lokaci don nuna wuraren da ke da haɗari da takamaiman barazana. Dr. Nwokolo ya yi karin haske kan cewa a halin yanzu an tura sojojin Najeriya zuwa jihohi 34 daga cikin 36 na kasar, yana mai ba da shawarar samun dama da ya dace don yakar manyan barazanar da kasar ke fuskanta.

Yana da mahimmanci a shigar da shugabannin al’umma, ƙungiyoyin jama’a, da sauran masu ruwa da tsaki a cikin wannan dabarun don zurfafa fahimtar yanayi na musamman da ƙalubalen da ke cikin kowane yanki da ke cikin hadari aino. Irin wannan haɗin gwiwar, haka kuma, yana ƙarfafa amincewa, yana ƙarfafa musayar bayanai, da kuma ƙarfafa haɗin gwiwa tsakanin al’ummomi da jami’an tsaro.

Ba da muhimmanci ga sojoji a kasa maimakon kai hare-hare ta sama. Sau da yawa ana sane da tsagerun da maboyarsu a cikin al’ummomin yankin, suna ba da dama ga jami’an tsaro su kai farmaki yayin da suke gina aminci da kasancewarsu a wurare dake cikin hadari. Dangane da karuwar jami’an tsaro a wadannan wurare, ya kamata gwamnatin Tinubu ta yi amfani da damar da ingantattun bayanan sirri suka bayar wajen fatattakar kungiyoyin da ke dauke da makamai daga wadannan yankuna ta hanyar kara ayuka masu dabaru.

Wannan manufar za ta iya rage matsin da ke kan fararen hular da ke cikin rudani bayan shekaru na keɓancewa da kuma jin cewa jami’an tsaro ba su da ƙarfi wajen kare garuruwan da ke da rauni. Ya kamata a haɗa wannan dabarar tare da kawar da hare-haren jiragen sama a matsayin kayan aiki don magance barazanar cikin gida. Wani kwararre a harkar tsaro a Najeriya, Dr. Murtala Rufa’i, ya soki hare-haren jiragen sama a yankin Arewa maso Yamma, inda ya ce “sau da yawa yana zama kamar ana kai wa garkin shanu hari ne, ana tsoratar da su da kuma wargaza su, wanda hakan ke kara jefa al’ummar makiyaya cikin talauci.” Dr. Rufa’i ya yi gargadin cewa “hare-haren jiragen sama sau da yawa ba su da amfani kuma suna da haɗarisaboda ‘yan fashi suna amfani da kauyukan karkara a matsayin garkuwar mutane, ma’ana da wuya a ware su a matsayin wadanda za a kai musu hari.”

Yi gyara kan cin zarafin da jami’an tsaro ke yi wa fararen hula. Matthew Page ya lura cewa aiki a fannin tsaro zai kasance a bisa ka’ida da hikima idan gwamnatin Tinubu ta “bayyana tsarin shari’a da biyan diyya ga farar hula da al’ummomin da zaluncin da barnar soja da ‘yan sanda ya shafa.” Tushen rashin tsaro ga ‘yan Najeriya da dama (musamman a biranenta) da kuma kawo cikas ga kawo zaman lafiya mai dadewa ita ce. bangaren tsaro da kan ta. ‘Kunle Adebajo ya yi nuni da cewa, kwace, da kaura, da kuma tashe-tashen hankula a hannun jami’an ‘yan sanda da na sojan Najeriya sun taimaka wajen haifar da bakin ciki da ke kara rura wutar rikice-rikicen kasar da hada kai. An nuna rashin daidaiton manufofin biyan diyya a Najeriya a halin yanzu bayan zanga-zangar #EndSARS, wacce ta biya daruruwan miliyoyin Naira ga wadanda ‘yan sanda suka yi wa zalunci a yayin da ake ci gaba da yin zanga-zangar. tsare da tsoratar da wasu ba bisa ka’ida ba.

Karfafawa da sa ido ga kungiyoyin kare farar hula. Ganin karancin jami’an tsaro da kayayyaki da fannin tsaro a Najeriya ke fuskanta, kuma idan aka yi nazari tare da tantance adadin dakarunta na doka, yakamata gwamnatin Tinubu ta binciki hanyoyin samar da kayan aiki ga al’ummomin yankin don kare kansu. Wannan manufar za ta maimaita nasarorin da rundunar hadin gwiwa ta farar hula ta jihar Borno da rundunar SO-SAFE ta jihar Ogun suka samu ga sauran yankunan da ke fuskantar karuwan matsalar rashin tsaro kamar su. Jihar Kaduna a Arewa maso Yamma. Ya kamata wadannan jami’an su horar da kuma bi samfurin ‘yan sanda na al’umma don ba da fifiko kan kare lafiyar jama’a da rage cin zarafi ga fararen hula. Domin kiyaye fararen hula dawwamamme, kar su zama wata barazana, ya zama wajibi duk wani sabbin jami’an tsaro suna da tsarin doka, bayyananniyar sa ido, da kwararren horarwa.

Gyaran Fannin Tsaro

Ta hanyar rungumar sake fasalin fannin tsaro, Najeriya za ta iya inganta iyawa tare da sake gina amana ga hukumomin tsaron kasar.

Daidaita kayayyakin sashin tsaro tare da fifikon tsaron ƙasa. Najeriya na fuskantar dambarwar samun daya daga cikin bangarorin tsaro mafi kyawu a Afirka, duk da haka wanda ke fafutukar tattarawa da sadaukar da kayayyakin da ake bukata don samar da sakamako mai dawama. Almubazzaranci, rashawa, da jerin hukumomi da sashi (da yawa daga cikinsu ba su da amfani kuma ba su da tasiri) suna haifar da rashin aiki wanda ke lalata kayayyakin tsaro. Gyaran wannan dadedden ƙalubale zai buƙaci cikakken sake duba kayayyakin bangaren tsaro da rabon su. Kamar yadda Matthew Page ya lura, wannan tsari na iya haɗawa da “kara sa idon majalisa [na sashin tsaro], maido da tsarin sayayya na yau da kullun, daidaitaccen tsarin runduna da manyan jami’ai, da rage gasar da almubazzaranci da albarkatu tsakanin hukumomi ta hanyar karfafa hukumomin tsaro.” Wata hanya nan da nan don kwato albarkatun da ƙwararru da yawa suka gano ita ce ta daina amfani da jami’an ‘yan sanda a matsayin rundunar kariya ga jiga-jigan Najeriya da mayar da hankali kan ayyukan ‘yan sanda kan jin daɗin jama’ar Najeriya.

A hana amfani da “ƙuri’un tsaro.” Matthew Page ya ba da shawara ga gwamnatin Tinubunan take haramta amfani da kuri’un tsaro don sarrafa albarkatun tsaro da ake da su yadda ya kamata. Kuri’ar tsaro wani alawus-alawus ne na wata-wata da Majalisar Dokoki ta kasa ke baiwa gwamnonin jihohi domin yaki da rashin tsaro. Jihohin da ke da manyan matakan rashin tsaro suna karɓar manyan tukwane na kuɗi. Ba a sa ido a kan haƙiƙanin amfani da waɗannan kudade, kuma yawan kuɗin da ake kashewa ana amfani da shi azaman kuɗi daga shugabannin jam’iyyar don ci gaba da cibiyoyin sadarwar jama’a. Har ila yau, haɗa waɗannan kason zuwa matakan rashin tsaro ya hana karfafa magance rashin tsaro yadda ya kamatakamar yadda hukumar yaki da cin hanci da rashawa ta Najeriya ta yi gargadi. Kuri’ar tsaro wani pangare ne na raguwar gadon baya daga shekarun mulkin kama-karya na sojoji da kuma gurbatattun hanyoyin sadarwa da suka rura.

Aiwatar da gyaran fannin ‘yan sanda na gaske. Yunƙurin sake fasalin rundunar ‘yan sandan Najeriya yadda ya kamata sun sha tsayawa duk da tarin shawarwarin shugaban kasa da na jihohi, rahotanni, da shawarwarin da aka yi tsawon shekaru. Wannan maimaitawan na baya-bayan nan kuma wanda da aka fi sani ita ce sakamakon dambarwar da aka yi na murkushe zanga-zangar #EndSARS ta kasar ta nuna rashin amincewa da zaluncin ‘yan sanda. Kemi Okenyodo ta lura da cewa mafi yawan shawarwarin da za su fito bayan kungiyar ta #EndSARS sun tabarbare saboda rashin kishin siyasa. Yayin da aka wargaza sashin na SARS, har yanzu da yawa daga cikin wadanda suka aikata laifin suna sintiri a kan tituna. Sake fasalin ‘yan sanda ya kasance da babban fifiko ga yawancin ‘yan Najeriya – don haka wata dama ce ga gwamnatin Tinubu ta nuna cewa ba za ta kasance kamar yadda aka saba ba game da sa ido a kan ‘yan sanda.

Daukar ma’aikata da inganta ma’aikatan sashen tsaro bisa cancanta. Daukar ma’aikatan tsaro da inganta su bisa cancanta za su karfafa kwarewa da inganci, da samar da karin karfi da kwazo. Kemi Okenyodo ta bayyana fa’idar da ake samu ga inganci daga “ingantattun hanyoyin daukar ma’aikata, ƙwararru, da kuma hanyoyin da za a bi da su ta hanyar naɗi, kara matsayi, da tsarin cirewa, har da inganta yanayin aiki na ‘yan sanda ta hanyar ingantaccen albashi da sauran kudade.” Matthew Page ya lura da ƙarancin masu horaswa na sojoji da ƴan sanda na ƙasar da kuma rashin daidaituwan tsarin dakaru wanda wannan ya haifar.

Nada shugabannin farar hula a hukumomin tsaro. Nada kwararrun farar hula kan mukaman jagoranci a bangaren tsaro zai ba da damar kirkire-kirkire da kuma cikakken tsarin karfafa tsaron Najeriya. Kamar yadda Ndubuisi Nwokolo ya bayyana, “bari [irin wadannan nade-nade] ya zama malami, wanda zai iya kawo sabon tunani a tsarin tsaronmu, saboda lamarin shi ne sau da yawa, muna tunanin tsaro a matsayin bindigogi da harsasai. Game da batutuwan tsaron ɗan adam fa? Ba mu da sa hankali ga fannin tsaro da sa ido wanda ba a aiwatar da karfi. … Karamin canji ne wanda zai iya yin tasiri fiye da kima.”

Yi dabara don shawo kan shingen tsari. Aiwatar da sahihin gyare-gyare a fannin tsaro zai buƙaci sanin shingen siyasa da na ofisoshi da kuma tsara hanyar manufa da za a bi don shawo kan su. Manjo Janar Yusuf ya faɗi gaskiya game da wannan lamari: “Tsarin yin gyara zai taso daga waɗanda ke cin zarafin tsarin yanzu. “Matthew Page ya amince, ya kara da cewa sauyin zai bukaci “niya mai babban mataki a siyasance kuma mai dadewa da kuma shugaban kasa mai iya tsarawa da kuma gani ta hanyar shirin sauya fasalin harkokin tsaro da aka tsara don shawo kan tsayayya daga bangaren tsaro da shugabannin siyasa wadanda ke cin zarafin halin da ake ciki. “Hanya daya da za a tinkare matsalar nan kai tsaye, Page ya yi nuni da cewa, ita ce gyara” Dokar Sojoji don baiwa Hukumar Yaki da Laifukan Tattalin Arziki (EFCC) da Hukumar Yaki da Cin Hanci da Rashawa Mai Zaman Kanta (ICPC) [duka sun samu gagarumin hukunci a fagen cin hanci da rashawa a siyasance a shekarun baya-bayan nan] don gudanar da bincike da gurfanar da jami’an soji da laifin cin hanci da rashawa.”

Sake Gina Yarda

Kasancewar manyan barazanar tsaro a Najeriya na cikin gida ne, hadin kan ’yan kasa na da matukar muhimmanci wajen gano masu tayar da hankali da kuma bibiyar martanin da al’ummomin yankin za su ci gaba da goyi baya. Dole ne ina amincewa da ƴan ƙasa yadda ya dace, ya zama babban fifiko mai ci gaba da dabarun tsaro na gwamnatin Tinubu.

Ɗauki hadedden dabarun tsaron ƙasa. Idan aka yi la’akari da irin barazanar tsaro da Najeriya ke fuskanta, samar da hadedden dabarun tsaron kasatare da sabbin hanyoyin warware matsalolin da suka dace da kowane barazanar tsaro na Najeriya na iya samar da tsari mai tsari don kafa manufofin da suka shafi ‘yan kasa da aiwatar da wannan aiki. Har ila yau, tsarin samar da dabarun tsaro na kasa yana ba da damar samar da hangen gaba na kasa baki daya game da yadda ingantaccen dabarun tsaro ga Najeriya ya kasance. Neman bayanai da haɗa bayanai daga masu ruwa da tsaki a fadin al’umma zai taimaka wajen gina karbuwar manufofin dabarun da kuma ganin an aiwatar da shi.

Amfani da kayan aikin gina zaman lafiya masu dadewa. Yayin da wasu daga cikin barazanar tsaro a Najeriya na bukatar mayar da martanin bangaren tsaro, wasu kuma na da damar warware su ta hanyoyin da ba na karfi ba kamar tattaunawa da shirye-shiryen bunkasa tattalin arziki na dogon lokaci. Wannan dabarar za ta ba da riba mai yawa wajen magance tashe-tashen hankula tsakanin al’ummomi da suka samo asali daga jayayya kan albarkatu da rashin adalci.

‘Kunle Adebajo ya ce gwamnatin Tinubu na bukatar ta nuna aniyar yin amfani da tattaunawa don magance rashin tsaro. Idayat Hassan ta bukaci “canza tunani daga alamu zuwa haifar da saka hannun jari nan take a shirye-shiryen samar da zaman lafiya bisa [kabilanci da addini]… don magance matsalolin rashin tsaro.” Ta lura cewa “ana buƙatar shiga tsakani na samar da zaman lafiya cikin gaggawa a galibi idan ma ba duka, yankunan siyasa ba don inganta haɗin kan al’umma a yankunan da rikici ya shafa… da kuma dawo da wani matakin amincewa tsakanin al’ummomi.” Matthew Page ya ba da shawarar cewa gwamnatin Tinubu “ta kafa ofishin Sasanta Rikicin Al’umma a cikin fadar shugaban kasa don daidaita manyan goyon bayan siyasa don warware rikice-rikice na cikin gida, sasanta rikice-rikice, adalci na rikon kwarya, da ayyukan inganta zaman lafiya.”

Haɓaka hanyoyin sadarwa mai dabara. Domin dakile kalubalen tsaro a Najeriya ya dogara sosai kan hadin kan ’yan kasa, dole ne a ba da fifiko kan sadarwa a fili da ‘yan kasa kan manufofin tsaro na gwamnati. Wannan ba wai kawai zai ba da haske da fahimtar manufofin gwamnati ba, har ma zai taimaka wajen haifar da karbuwa tsakanin jama’a. Ta hanyar yin hulɗa tare da ƴan ƙasa ta hanyar adiresoshin jama’a na yau da kullun, tarurrukan zauren gari, da dandamali na kafofin watsa sa da zumunta, gwamnati na iya haɓaka yanayin tattaunawa, ba da damar amsawa, damuwa, da shawarwari daga jama’a. Bugu da ƙari, kamar yadda Kunle Adebajo ya jaddada a aikin tantance gaskiya da ya sami kyauta a ciki, sadarwa mai dabara na iya taimakawa.kawar da bata-gari da kuma bayanai mara inganci, da hana labarun tsattsauran ra’ayi, da inganta hadin kai da hadin kan kasa.

Saka hannun jari a ingantattun tsarin gargaɗin fadakarwa da wuri. Ci gaba da haɓaka tsarin faɗakarwa da wuri don sa ido kan yanayin tsaro na Najeriya daECOWASda sauran abokan tarayya ba wai kawai yana da mahimmanci don gudanar da ingantaccen tsaro ba amma har ma suna taka muhimmiyar rawa wajen gina amincewa da ‘yan Najeriya. Ta hanyar sanar da jama’a da ba da damar mayar da martani cikin gaggawa game da barazanar da ke zuwa, gwamnati za ta iya nuna jajircewarta na kare lafiya da jin daɗin jama’arta.

Amintaccen tsarin faɗakarwa da wuri yana ba da ingantaccen bayani kan lokaci kuma daidai game da yuwuwar haɗarin tsaro, yana bawa ƴan ƙasa damar yanke shawara bisa sani da kuma ɗaukar matakan da suka dace. Wannan tsari yana taimaka samun fahimtar amana da amincewa ga iyawar gwamnati wajen kare ‘yan ƙasa. Gina tsarin faɗakarwa na a kan lokaci wanda ya haɗa da al’ummomin gida da ƙarfafa haɗin gwiwar ‘yan ƙasa zai haɓaka daidaito da ingancin tsarin tare da karfafa jama’a da su ba da gudummawa sosai ga tsaron kansu.