Yadda Majalisar Dokokin Afirka Za Su Inganta Tsaro

Majalisun dokoki suna taka muhimmiyar rawa wajen ci gaban tsaron kasa ta hanyar tabbatar cewa abubuwa sun fi dacewa da bukatun 'yan kasa, ana ware kasafin kudi don biyan muhimman abubuwan da suka fi dacewa, kuma akwai isasshen sa ido don amfani da wadannan albarkatun yadda ya kamata.

Sassakar wani hannu mai karfi rike da sanda a gaban majalisar dokokin tarayyar Najeriya na nunin ikon majalisar a madadin al’umma. (Hoto: Jaiyeola / NurPhoto ta hanyar AFP | Quote)

Majalisun dokoki suna taka muhimmiyar rawa a cikin al’ummomin dimokuradiyya don tsara abubuwan da suka shafi kasa da kuma sa ido kan aiwatar da manufofin gwamnati yadda ya kamata. Musamman wannan ya shafi batutuwan da suka shafi tsaro, wadanda ke cikin mafi girman nauyin da ke kan kowace gwamnati. Cibiyar nazarin dabarun Afirka ta zanta da kakakin majalisar wakilan tarayyar Najeriya, Right Honourable Dr. Abbas Tajudeen, domin jin ta bakinsa kan rawar da ‘yan majalisa ke takawa wajen inganta tsaro a nahiyar Afirka.

Ta yaya ’yan majalisa ke ba da gudummawar tsaro?

Majalisun dokoki na taka muhimmiyar rawa wajen tafiyar da harkokin tsaro a dimokuradiyya da kuma kiyaye cudanya tsakanin fararen hula da masana harkokin tsaro don zurfafa fahimtar juna da hadin gwiwa. Majalisar ta ƙunshi wakilan jama’a kai tsaye kuma ita ce tushen mulkin dimokuradiyya. Ta hanyar waɗannan wakilai, mutane suna shiga cikin harkokin mulki da yanke shawara. Hakazalika, majalisar ta baiwa jama’a dama, ciki har da jami’an tsaro, su yi wa gwamnati hisabi. Jigon mulkin dimokuradiyya na bangaren tsaro shi ne shigar da jama’a ta hanyar zababbun wakilansu wajen gudanar da sa ido kan ayyukan bangaren tsaro. Farar hula, mulkin dimokuradiyya na sashen yana nufin cewa babban iko kan al’amuran tsaro da yanke shawara ya rataya ne kawai ga zaɓaɓɓun wakilan farar hula waɗanda suke samun ikonsu daga kundin tsarin mulki da dokokin da ke da alaƙa.

Bisa abubuwan da suka gabata, hadin gwiwa tsakanin majalisar dokokin kasar, jami’an tsaro, da jama’a ba wai kawai abin so ba ne, amma har tsarin mulki ya ba da umarni da kuma sa rai. Irin wannan haɗin gwiwa yana da mahimmanci don dalilai da yawa. A matsayinmu na ’yan majalisa masu wakiltar mazabar tarayya 360 na Najeriya, za mu iya ba da haske game da tsammanin jama’a na hukumomin tsaro da takamaiman kalubalen da ke fuskantar mazabunmu. Sanin mu na tushe zai iya taimakawa wajen inganta yanke shawara a fannin da kuma tabbatar da cewa dokokin da muka zartar da kuma kudaden da muke bayarwa sun isa. Sabanin haka, jami’an tsaro suna kawo ilimi na musamman game da manyan barazana, iya aiki, da tantance leken asiri, wanda majalisa ke buƙata wajen yanke shawara mai zurfi.

A hukumance, majalisa tana da hurumin yin kasafi don ciyar da bangaren tsaro da kuma tabbatar da yin amfani da kudaden da aka ware ta hanyar da ya kamata. A Najeriya, majalisar dokokin kasar ta tsara yadda za a tura sojojin Najeriya tare da nada manyan hafsosin soji.

Wadanne hanyoyi ne na musamman da shugabannin farar hula za su iya karfafa tsaro a Afirka a yau?

Yawancin abubuwa masu sanadin ƙalubalen tsaro na Afirka na cikin al’umma ne – sun haɗa da batutuwa kamar keɓancewa, rashin isasshen haɗin kai, da rashin aiwatar da doka. Ba za a iya magance irin wadannan kalubalen ta hanyar jami’an tsaro ba. Maimakon haka, suna buƙatar ƙoƙarce-ƙoƙarce na gwamnati baki ɗaya. An keɓe shugabannin farar hula na musamman don haɗa al’ummomin da ke fuskantar tashe-tashen hankula don samun sulhu mai karɓuwa yayin da suke ba da manufa guda wanda ke taimakawa haɗin kan ‘yan ƙasa a matakin ƙaramar hukuma, jiha, da ƙasa.

Kalubalen tsaro na da tasiri mai girma, ba kawai a cikin iyakokinmu ba, har ma a yammacin Afirka da kuma fadin nahiyar Afirka. Nacewa da ruɗaɗɗiyar yanayin waɗannan batutuwa na nuna mahimmancin buƙatar haɗin gwiwar yanki da nahiya. Ƙoƙarin haɗin gwiwa yana da mahimmanci don magance yanayin ta’addanci na ƙetare, sauƙaƙe musayar leken asiri, da daidaita dabarun ci gaban tattalin arziki da zamantakewa waɗanda za su iya rage tushen rashin tsaro.

Shugaban Majalisar Wakilan Najeriya Dr. Tajudeen Abass. (Hoto: Sulaimon / AFP)

Muhimmancin gudanar da mulkin dimokaradiyya mai inganci na bangaren tsaro na nunin muhimmiyar alaka tsakanin tsaro da ci gaba mai dorewa. Na farko shine abin da ake bukata don cimma na karshen. Lokacin da kasa ta tabbatar da tsaron al’ummarta, za su fi iya kokarinsu wajen samun ci gaban rayuwa mai dorewa. Don haka, kashe kudi kan tsaro da ingancin hukumomin gwamnati wajen kare mutane daga tashin hankali na da matukar muhimmanci ga ci gaban bil’adama.

Majalisa dokoki na taka muhimmiyar rawa a cikin wannan tsari ta hanyar tabbatar da cewa dokokin tsaron kasa sun kasance na yanzu, sun dace da mafi kyawun ayyuka, kuma sun dace da bukatun jama’a.

Ta yaya hada-hadar ‘yan majalisa ke kara inganta bangaren tsaro?

Baya ga samar da hadin kai da shugabannin tsaro, majalisa na kara inganta ayyukan tsaro ta hanyar sa ido da jagoranci ayuka a sassan tsaron mu, da ware albarkatun da ake bukata, da tsara manufofin da za su tafiyar da harkokin tsaron kasa. Haɗin gwiwa mai ƙarfi tsakanin cibiyoyin dimokuradiyya da shugabannin sassan tsaro yana da mahimmanci don kiyaye doka, kare haƙƙin ɗan adam, da kiyaye muradun ƙasa. Dole ne mu yi aiki kafada da kafada da shugabannin sassan tsaro don tabbatar da cewa dabarun tsaronmu ya yi karfi, da inganci, da kuma dacewa da bukatun al’ummarmu. Haɓaka haɗin gwiwa tsakanin majalisa da hukumomin tsaro zai iya ƙarfafa riƙon amana, gaskiya da kuma tasiri a ƙoƙarinmu na tsaron ƙasa.

Me ya sa hisabin fannin tsaro ke da matukar muhimmanci don tabbatar da muradun jama’a?

Majalisa tana da mahimmanci wajen sa ido kan hukumomin tsaro da leken asiri don tabbatar da bin ka’idoji da ɗabi’u na dimokuraɗiyya da kare muraɗun jama’a. Wannan sa ido da farko ya ƙunshi kulawar majalisa na manufofi da shirye-shiryen waɗannan hukumomi. Majalisar ba wai kawai tana samar da dokokin da suka tsara bangaren tsaro ba ne, amma har suna tabbatar da aiwatar da su yadda ya kamata tare da tantance ingancinsu. Sa idon majalisa na da faɗi kuma ya ƙunshi aiwatar da dokoki, bin ƙa’idodin ƙasa da ƙasa, da kula da kuɗi.

A Najeriya, alal misali, babi na 1 na kundin tsarin mulkin 1999 ya jaddada rawar da majalisa ke takawa wajen sa ido kan farar hula a fannin tsaro. Sashi na 214 ya ba wa majalisar dokokin kasar ikon sa ido kan tsari da gudanar da aikin ‘yan sandan Najeriya, yayin da sashe na 217 ya ba ta damar daidaita kayan aiki da kula da rundunar soji. Bugu da kari, yayin da shugaban kasa ya kayyade yadda ake amfani da rundunar soji, sashe na 218(1) da na 218(4) ya baiwa majalisar dokokin kasar ikon yin doka kan ikon babban kwamandan da nada, karin girma, da kuma da’a na jami’an soji. Da muhimmanci, an jera tsaro da tsaro a ƙarƙashin Jerin Dokoki na Musamman na Kundin Tsarin Mulki, wanda ke tabbatar da ikon Majalisar Dokoki ta ƙasa akan waɗannan sassa.

Don haka, ya kamata hukumomin tsaro su dukufa wajen bude hanyar sadarwa, tare da bayar da cikakkun rahotanni ga majalisar dokokin kasar akai-akai. Wannan ya haɗa da bin ƙa’idodin doka da ɗa’a da sauƙaƙe bincike da kimantawa na waje. Wannan dabi’a ta kara samun karbuwa a Najeriya inda shugabannin hukumomin tsaro da na ‘yan sanda da sufeto janar na ‘yan sanda da shugabannin hukumomin tsaro ke ba da cikakken hadin kai da majalisar wakilai a kai a kai. Sadaukarwar da suka yi wajen nuna ƙwarewa da kuma amsa gayyatar mu a matakai daban-daban, waɗanda suka haɗa da ayyukan kwamiti, bayyanuwa a zauren majalisa, da shiga cikin ayyukan majalisar, irin su Tattaunawa ta Ƙasa kan ‘yan sandan Jiha, abin yabawa ne.

Wani Janar na Najeriya yayi magana a hedkwatar shiyya a lokacin ziyarar kwamitin majalisar dattawa a kan sojoji. (Hoto: TVC News Nigeria)

Tun bayan komawar mulkin farar hula a shekarar 1999, majalisa na ci gaba da samun ingantuwar kula da harkokin tsaro a Najeriya. Kwamitocin mu na yau da kullun sun kara dagewa wajen neman hisabi daga sassan tsaro da masu ruwa da tsaki. Fasalin ayyukan wadannan kwamitoci sun hada da sa ido kan kudaden da gwamnati ta ware wa fannin, tabbatar rikon amana wajen amfani da kudaden da aka ware da kuma ma’aikata, da kuma lura da wasu batutuwa kamar na’urori, kare hakkin dan Adam da sauransu.

Ta yaya sauran ’yan farar hula ke taimaka da kuma kara wa kokarin majalisa wajen tabbatar da hisabin fannin tsaro?

Yayin da majalisa ita ce babbar hukuma ta sa ido kan na bangaren tsaro na tsarin dimokuradiyya, masu ruwa da tsaki da yawa kuma suna ba da gudummawa ga wannan sa ido. Sa ido shine matakin farko na gudanarwa. Wannan ya ƙunshi haɓakawa da aiwatar da manufofi da shirye-shiryen tsaro. Sauran masu ba da gudummawa masu mahimmanci sun haɗa da hukumomi masu cin gashin kansu kamar cibiyoyin bincike, masu kula da jama’a, da ƙungiyoyin al’umman farar hula (CSOs), waɗanda galibi ke kawo ƙwararrun ilimi da ƙwarewar don kimantawa da bincika ayyukan sassa. A cikin shekarun da suka gabata, majalisar dokokin kasar ta kara karfin sa ido ta hanyar yin amfani da kwarewa, tantancewa, da shawarwarin kungiyoyin CSO, musamman a cikin ayyukan majalisa inda gudumawarsu ya taimaka wajen gyare-gyare da kuma samar da sababbin dokoki. Haka kuma, kafafen yada labarai na da matukar muhimmanci wajen wayar da kan jama’a game da harkokin tsaro da kuma samar da hanyoyin sadarwa tsakanin gwamnati da ‘yan kasa.

Wadanne hanyoyi ne ‘yan majalisa za su iya inganta goyon bayansu da kuma sa ido kan harkar tsaro?

Ingantacciyar hanyar musayar bayanai tsakanin hukumomin tsaro da majalisar dokokin kasar na da matukar muhimmanci wajen inganta sa idon majalisa. Haƙiƙa, tushen sa ido a fannin tsaro bayanai ne waɗanda ba za mu iya cika aikinmu ba idan ba tare da su ba. Lokacin da hukumomin tsaro suka ba da bayanan da suka dace, akan lokaci, majalisu na ƙasa za su fi dacewa don bincika manufofi, kimanta aiki, da tabbatar da rikon amana. Wannan kwararar bayanai na taimakawa wajen ƙirƙira dokoki waɗanda ke magance ƙalubalen tsaro na yanzu da kuma tantance tasiri da bin dokokin da ke akwai.

Bugu da ƙari, wannan haɗin gwiwar zai iya taimaka mana wajen gano gibin da ke tattare da tsaro da kuma daidaita ayyukan tsaro tare da ƙa’idodin doka na ƙasa da ƙasa. Gabaɗaya, ƙwaƙƙarfan raba bayanai shine mabuɗin don haɓaka tsarin majalissa mai ƙarin ilimi, amsawa, da lhisabi kamar yadda ya shafi tsaro. Kyawawan ayyuka da suka kunno kai sun hada da samar da gyare-gyaren da zai baiwa hukumomin tsaro damar kai rahoto ga majalisa akai-akai, samar da hanyoyin tantance kudaden tsaro masu zaman kansu, da kuma tabbatar da nuna gaskiya a cikin hanyoyin saye-sayen da ke cikin bangaren tsaro.

Wani lamari mai kyau ya shafi ikon majalisar dokokin Najeriya kan samar da kudaden bangaren tsaro. Tsarin doka na ba wa majalisa ikon zartar da kuɗi, ba da izinin kashe kuɗi daga Haɗeɗɗen Asusun Haraji ga matakan tarayya da Jihohi ta hanyar dokokin kuɗi, da kuma ba da izini cewa ba a kashe kuɗin tarayya ba tare da amincewarta ba. Bugu da kari, majalisar dokokin kasar za ta iya gyara kasafin kudi da kuma hana kudade daga hukumomin da ba su bi ka’ida ba.

Majalisun dokoki kuma za su iya tallafawa jami’an tsaro da kyau ta hanyar karfafa karfin hukumomi. Shirye-shiryen horaswa da aka yi niyya ga jami’an tsaro da ƴan majalisa na iya taimakawa wajen cike giɓin ilimi da wadata ‘yan majalisa da ƙwarewar da suka dace don cika aikin sa ido yadda ya kamata. Yayin da ‘yan majalisa ke bukatar samar da kyakkyawar fahimta game da ingantaccen tsarin tafiyar da harkokin tsaro, hukumomin tsaro kuma suna bukatar ƙarin karfi don fahimtar mahimmancin mulkin dimokuradiyya na hukumomin tsaro da masu ruwa da tsaki.

A nasu bangare, CSOs da jama’a na iya ƙarfafa waɗannan ƙoƙarce-ƙoƙarce ta hanyar ci gaba da haɗa kai tare da tsarin doka, ba da ƙima mai zaman kansa, da bayyana damuwa ko ba da shawarwari. Bugu da ƙari, ƙungiyoyin CSO za su iya taimakawa wajen cike gibin bayanai tsakanin jama’a da majalisa, da ba da shawara ga sauye-sauyen manufofi da kuma yawan shigar da jama’a cikin al’amuran tsaro.

Ta hanyar tattaunawa tare da taron jama’a, CSOs za su iya tabbatar da cewa an sanar da ra’ayoyi daban-daban da bukatun al’umma ga ‘yan majalisa. Muna tsammanin CSOs da abokan ci gaba za su samar da ƙwarerren bayanai, fahimtar mai tushi daga bayanai, hujjoji na ainihi, da mafi kyawun ayyuka don wadatar da mahawara da yanke shawara. Har ila yau, yana da mahimmanci ga kafofin watsa labaru su fadada irin wannan tattaunawa, tare da tabbatar da tarurrukan jama’a da gaskiya. Wannan hanyar haɗin gwiwa za ta sanar da ‘yan majalisa da ra’ayoyi masu yawa don taimaka mana wajen daidaita manufofin tsaro da dokoki don nuna ainihin buƙatu da burin ‘yan ƙasa.

Ya kamata hukumomin tsaro su ba da fifiko wajen tabbatar da gaskiya da rikon amana ta hanyar shirya da gabatar da cikakkun rahotanni da bayanai ga majalisar dokokin kasar. Ya kamata ƙungiyoyin CSO da masana su goyi bayan wannan tsari ta hanyar gudanar da bincike mai zaman kansa da raba sakamakon binciken da zai iya haifar da ƙarin bincike ko matakin doka. A halin yanzu, ina kira ga kafafen yada labarai da su mai da hankali kan tsauraran rahotanni da yada ayyukan sassan tsaro, tare da nuna bin ka’ida da rashin daidaituwa a cikin ayyukan jami’ai da majalisa.

Ta wannan hanya my yawa, za mu iya samar da ingantaccen yanayi wanda zai haifar da ingantacciyar mulki da kuma inganta amincin jama’a da cibiyoyin tsaro.

Ta yaya ’yan majalisa za su iya ware kasafin kudi yadda ya kamata tare da sa ido ga hukumomin tsaro da kiyaye sirrin da ake bukata don tabbatar da aiwatar da wasu matakan tsaro yadda ya kamata?

Babbar matsalar da ‘yan majalisa ke fuskanta wajen yin la’akari da sa ido kan kasafin tsaro shi ne sirrin kasafin tsaro. Don kauce wa wannan matsala, ina ba da shawarar cewa mu ɗauki darussa daga Koriya ta Kudu, wadda ta yi nasarar gudanar da bukatu na sirri da kuma bayyana gaskiya a cikin kasafin kudin tsaro. Sun cimma hakan ne ta hanyar raba kasafin kudin tsaro gida uku, wanda ya danganta da irin sirrin da ake bukata. An gabatar da abubuwan kasafin nau’i na A ga dukan Majalisar Dokoki ta Kasa a dunkule. An rarraba abubuwan nau’i na B kuma an bayyana su ba tare da hani ga membobin Kwamitin Tsaro na Majalisar Ƙasa ba. An ƙara rarraba abubuwan nau’i na C kuma an bayyana su ga Kwamitin Tsaro na ƙasa tare da wasu ƙuntatawa. Irin wannan rarrabuwa yana ba da damar bincika duk wani fannin kasafin kudin tsaro ba tare da lalata tsaron ƙasa ba.

Kalubale na biyu da majalisar ke fuskanta wajen sa ido kan kasafin kudin tsaro shi ne yadda girman kasafin yake, wadanda galibi suna da sarkakiya da rashin fahimta ga ’yan majalisar, idan aka yi la’akari da fifiko da an ba su. Samun bayanai yana da amfani kawai muddun mu, a matsayinmu na ‘yan majalisa ko ma’aikatanmu, za mu iya nazarin bayanan da aka samu. Don haka, majalisar dokoki da kwamitocinta na bukatar isassun kudade da ma’aikata, musamman idan aka dora musu alhakin sa ido sosai kan ayyukan hukumomin tsaro. Wannan gibin yana jaddada buƙatar kafa sakatariya mai ƙarfi tare da ma’aikata isassu da ƙwararru.

Akwai kalmomi na ƙarshe?

Bari in sake jaddada jajircewar Najeriya ga tsaron kasa. Majalisar ta shirya tsaf don yin cudanya da duk masu ruwa da tsaki domin karfafa kokarinmu na tsaro baki daya. Har ila yau, sadaukarwarmu ya wuce iyakokinmu na kasa yayin da muke kokarin samar da kwanciyar hankali da zaman lafiya a duk fadin yankin da kuma fadin nahiyar Afirka.